در پاسخ به این سوال که رنگ های جوهری چه دوره‌ای وارد قالیبافی ایران شد باید گفت رنگ دهنده‌هایی مانند «آنیلین» و «الیزارین»  از زمان ناصرالدین شاه به کشور وارد شدند و با پادشاهی احمدشاه قاجار استفاده از آن ها پایان یافت.

این اتفاق محصول دوران مدرن قالیبافی در ایران است. مقصود از دوران مدرن فرش‌بافی، دوران قاجاریه است . عصری که از آن با عناوینی چون «تجاری‌سازی» و «تجاری‌بافی» یاد می‌شود. می توان آن را عصر طلایی تجارت فرش ایران نام نهاد. با تجاری سازی فرش ،سهم موثری در ثروت آفرینی و درآمد زایی کشور بوجود آمد.

تحول و تغییر عرضه و فروش قالی

اینچنین ساختار نظام پیش‌بافت، بافت و عرضه و فروش قالی متحول شد. تحول و تغییر از یک‌سو منجر به  بافت گسترده فرش برای پاسخ به نیاز گسترده بازار جهان می شود. و از سوی دیگر منجر به مدرنیزاسیون ناقص یا شبه‌مدرنیسم در فرآیند و مکانیزم بافت قالی در همه ابعاد و سطوح آن می‌شود.

مدرن‌سازی فرآیند و مکانیسم ناقص منجر به کاهش کیفیت مواد و کیفیت فرش می شود.

رنگرزی و صباغی

رنگرزی و صباغی به‌عنوان یکی از حرفه‌ها ‌و صنایع وابسته و پیوسته به فرش‌بافی و نساجی تحت‌تاثیر شرایط جدید قرار می‌گیرد. زیرا ساز وکارهای تولید رنگ و رنگرزی در ساختار سنتی سخت و دشوار است‌ . همچنین این ساختار نمی‌تواند پاسخگوی نیاز بازار جهانی باشد؛ بنابراین سازمان سنتی رنگرزی محکوم به نابودی است‌.

بنابراین از همین دوران است که پدیداری با عنوان «رنگ جوهری» و محصول و فرآورده نهایی آن «قالی‌جوهری» در تاریخ فرش‌بافی ایران پیدا می‌شود. هرنوع رنگ شیمیایی، «جوهری» محسوب شود.

تجاری‌سازی و تجاری‌بافی

بدین معنا که در دوره قاجاریه با روند تجاری‌سازی و تجاری‌بافی فرش دستباف عملا به‌مرور طبقه رنگرزان سنتی از بین رفتند. و امکان رنگرزی سنتی به‌صورت محدود وجود داشت.

از طرف دیگر با توسعه و گسترش بازار بین‌المللی فرش‌دستباف و افزایش تقاضا در کشور‌های مقصد، نیاز روزافزون به رنگ‌آمیزی قالی براساس چند معیار سرعت، تنوع رنگ، سهولت در رنگرزی و کاهش هزینه تمام‌شده(صرفه اقتصادی) احساس می‌شد. بنابراین از یک منظر استفاده گسترده از رنگ‌های جوهری امری غیرقابل اجتناب بود.

رنگ‌های جوهری بی‌کیفیت

اما آنچه در این میان موجب آسیب به فرش ایران شد همان «سودپرستی» و «کوته‌نظری» تجار و دلالان قالی در توزیع و پخش رنگ‌های جوهری بی‌کیفیت در میان قالیبافان بود‌. اگر در این میان به دنبال مقصر اصلی باشیم، بدون‌شک «تجار و دلالان» مقصران اصلی این قضیه هستند.

درست در زمانی که رنگ‌های شیمیایی با کیفیت در بازار ایران وجود داشته است، دلالان و تجار فرش‌ اقدام به توزیع رنگ‌های شیمیایی بی‌کیفیت و جوهری در بازار می‌کردند. ضمن اینکه نقش حکومت قاجاریه از منظر ضعف ساختار اداری و دیوانسالاری، عدم‌وجود متولی معین برای فرش دستباف، عدم نظارت کافی و … را نباید از نظر دور داشت.

در مساله جوهر به معنای عام دو پدیدار و متغیر وابسته باید مورد بررسی قرار گیرد، نخست، رنگ جوهری، رنگ‌های شیمیایی بی‌کیفیت که ماده اصلی آن را «آنیلین» تشکیل می‌دهد. دوم، قالی جوهری، قالی که مصالح و مواد اولیه بافت یعنی همان نخ‌بافت با رنگ‌های جوهری رنگ‌آمیزی شده باشد.

بعد اقتصادی و تجاری

یکی از ابعاد و زوایای مهم در مورد ماجرای رنگ و قالی جوهری بعد اقتصادی و تجاری قضیه است‌ . تا جایی‌که برای فهم داستان پیدایش و گسترش رنگ‌های جوهری و متغیر وابسته بدان یعنی قالی‌های جوهری باید از منظر اقتصادی به موضوع نگریست.

تجارت رنگ‌های جوهری به عللی چون سودآوری و صرفه اقتصادی، وجود تقاضا، تولید ارزش‌افزوده در رنگرزی قالی‌های جوهری و… تجارتی رایج در دوره قاجاریه بود. رنگ‌های شیمیایی که انواع و اقسام مختلفی دارد و برای مصارف گوناگون در نساجی، فرشبافی و‌…استفاده می شد.

ممنوعیت ورود رنگ جوهر به‌صورت قاچاق

در ابتدا به‌صورت قانونی و از طریق مبادی گمرکی وارد کشور می‌‌شد . سپس با ممنوعیت ورود رنگ جوهر به‌صورت قاچاق یا با پرداخت رشوه از مبادی رسمی وارد کشور می‌شد. قاچاق رنگ‌ های جوهری تجارتی پرسود و منفعت بود‌.

به‌گونه‌ای که ‌به‌رغم اعمال محدودیت‌های حکومتی بسیار در سراسر دوره قاجار‌ تداوم یافت و علت این تداوم چیزی جز نیاز و تقاضای بازار برای رنگ‌های جوهری بود حاشیه سود بالای این قبیل محصولات برای تجار فرش فروش نبود.

رنگ‌های جوهری به‌عنوان پدیده جایگزین رنگ‌های ثابت دستیاب‌ترین، آسان‌ترین، ارزان‌ترین و سریع‌ترین عامل رنگ‌زایی بود . که قالیبافان و کارخانه‌داران در کانون‌های بافت در دسترس داشتند.

واردات از شرکت‌های بزرگ

بنابراین واردات گسترده رنگ‌های جوهری چه از جانب کمپانی‌ها و شرکت‌های بزرگ شیمیایی تولید کننده در اروپا و آمریکا به ایران مانند رنگ‌هایی که «زیگلر کمپانی» به ایران وارد کرد و همچنین توسط تجار خرد و کلان به کشور ادامه یافت.

از عمده علل پیدایش و گسترش رنگ‌های جوهری در تاریخ فرشبافی ایران علاوه بر سرعت، سهولت، آسانی و ارزانی می‌توان به مواردی چون شفاف‌بودن و براق بودن رنگ‌های جوهری، تجاری‌سازی و تجاری‌بافی، بافت قالی مطابق میل و سلیقه مشتری یاد کرد.

حال می توان به سوال رنگ های جوهری چه دوره‌ای وارد قالیبافی ایران شد پاسخ درستی داد.

در این زمینه اظهارات مستشارالدوله جالب‌توجه است؛

«و تقریبا پنجاه سال می‌شود که قالی‌های ایران مخلوط و ممزوج با جوهر است و برای این است که چون رنگ جوهر شفاف و براق‌تر است‌ و تجار برای اینکه مال‌التجاره خود را مشتری‌پسند ‌کنند، نخ‌های قالی را با جوهر رنگ می‌کنند.»

نگارنده: سجاد نوروزی مورخ و سندپژوه

منبع: golchehcarpet.com

اینجا به کامنت ها پاسخ داده می شود!

نگران جواب سوالات خود نباشید، کافی ست سوالات خود را با ما در جریان بگذارید تا پاسخ خود را دریافت کنید، معمولا کمتر از 12 ساعت پاسخ کامنت ها درج می شود. هر سوالی دارید را از ما بپرسید.

درج کامنت!